Το σωφρονιστικό μοντέλο της Κύπρου έγινε παγκόσμιο πρότυπο, με χώρες του Συμβουλίου της Ευρώπης να το υιοθετούν και την πλατφόρμα του Netflix να ετοιμάζει ντοκιμαντέρ για να το παρουσιάσει. Έξι χρόνια μετά την ανάληψη των καθηκόντων της, η διευθύντρια των Κεντρικών Φυλακών, Άννα Αριστοτέλους, μιλάει για το πώς καμιά φορά αρκεί να πιστέψεις στο καλό και να το υπερασπιστείς πριν καν ακόμη γεννηθεί στους ανθρώπους.
Από την Τώνια Σταυρινού
Φωτό Δημήτρης Βαττής
Η φυλακή έχει μουσική. Είναι το πρώτο που προσέχεις όταν περνάς την πύλη. Πριν προσέξεις τους κρατούμενους που γυμνάζονται με τη συνοδεία γυμναστή του ΚΟΑ στο γήπεδο και πριν μάθεις ότι η πτέρυγα γυναικών απέκτησε μια ολοκαίνουρια κουζίνα, γιατί πολλές κρατούμενες ήθελαν να φτιάχνουν τα γλυκά τους. Μετά προσέχεις τους φροντισμένους κήπους, τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους που χαιρετιούνται με μια ομάδα κρατουμένων που κάνει επισκευές στο κτίριο συζητώντας για τα είδη της μπογιάς. Περνάμε μπροστά από το γκράφιτι ενός κρατουμένου που λέει «We are all equal» για να φτάσουμε στο επισκεπτήριο μέσα στο οποίο υπάρχει μικρός παιχνιδότοπος για τα παιδιά των κρατουμένων. Από την πτέρυγα των υποδίκων μάς χαιρετάνε φωνάζοντας «γεια σου κύρια Άννα» κι εκείνη ρωτάει κάτι για την υπόθεση ενός κρατούμενου. «Είχε αποφυλακιστεί με πολύ καλές προοπτικές. Ήταν ένας άνθρωπος που προσπάθησε πολύ αλλά βγαίνοντας δεν είχε κανέναν. Ούτε γονιό, ούτε φίλο, ούτε δουλειά, ούτε στήριξη. Του στέλναμε ακόμη και φαγητό για να αντέξει, να κρατηθεί… Τελικά επέστρεψε στην κλοπή, γιατί δεν είχε επιλογή. Είναι το φαινόμενο της περιστρεφόμενης πόρτας.» Μιλάει για την ανάγκη της επανένταξης ώστε οι άνθρωποι να βρίσκουν νέους δρόμους στη ζωή τους και να μην ακολουθούν ξανά αυτόν που τους οδήγησε στη φυλακή.
Περπατώντας μαζί σας σήμερα στη φυλακή, μου έκανε εντύπωση που ξέρετε κάθε κρατούμενο με το μικρό του όνομα.
Το θεωρώ πολύ σημαντικό. Θέλω να ξέρω την ιστορία τους, τα προβλήματά τους, τις ανάγκες τους ώστε να μπορούμε να τους βοηθήσουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Επίσης παρακολουθώ και χαίρομαι να βλέπω την εξέλιξη και την πρόοδο του κάθε κρατούμενου. Και τίποτα δεν μου δίνει μεγαλύτερη χαρά και συγκίνηση από το να βλέπω ανθρώπους να αξιοποιούν τον χρόνο τους εδώ, ανακαλύπτοντας τα ταλέντα και τις αρετές τους, να εστιάζουν στα θετικά τους στοιχεία και να βγαίνουν έτοιμοι να κάνουν καλύτερες επιλογές. Εμείς προσπαθούμε να καλλιεργήσουμε υγιείς στάσεις ζωής ώστε να πετύχουμε την ομαλή επανένταξή τους στην κοινωνία. Φτάνει και η κοινωνία να τους αποδεχθεί και οι θεσμοί να τους υποστηρίξουν. Διότι λέμε να αναμορφωθούν αυτοί οι άνθρωποι -και εμείς τους βλέπουμε καθημερινά να αλλάζουν- αλλά το ερώτημα είναι, η κοινωνία αλλάζει στάση απέναντί τους;
Πόσο ψυχοφθόρο είναι για σας να βλέπετε ανθρώπους που καταφέρνουν να αλλάξουν τη ζωή τους στη φυλακή τελικά να μην τα καταφέρνουν στον έξω κόσμο και να επιστρέφουν;
Η επανένταξη είναι ένα σοβαρό πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε σε όλη αυτή την προσπάθεια που γίνεται εντός Φυλακής. Ωστόσο, η ανάλογη δουλειά θα πρέπει να γίνεται με την απόλυσή τους τουλάχιστον τους πρώτους 6 μήνες, στα πλαίσια μιας μετα-σωφρονιστικής πολιτικής μέχρι την πλήρη επανασύνδεσή τους με την ελεύθερη κοινωνία. Ως κοινωνία θα πρέπει να σταματήσουμε να βάζουμε ταμπέλες στους ανθρώπους, να τους στιγματίζουμε και να απαξιώνουμε κάθε προσπάθεια τους. Ένα παιδί 20 χρονών πότε πρόλαβε να γίνει «σεσημασμένος»; Εύκολα κρίνουμε και απορρίπτουμε, χωρίς να γνωρίσουμε κάποιον, χωρίς να ακούσουμε την ιστορία του και χωρίς να ξέρουμε πόση προσπάθεια έχει καταβάλει για να διορθώσει όλα εκείνα που τον οδήγησαν στη Φυλακή.
Εφαρμόσατε λοιπόν αυτό το καινοτόμο και πρωτοποριακό σύστημα σωφρονισμού, το οποίο χαρακτηρίστηκε ως πείραμα. Ποια είναι η φιλοσοφία του;
Στο επίκεντρο του βρίσκεται ο άνθρωπος. Ο σεβασμός στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ο σεβασμός στη διαφορετικότητα. Οι φυλακές είναι ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον, έχουμε 660 κρατούμενους αυτή τη στιγμή, από 68 διαφορετικές χώρες, άτομα με διαφορετικές ιδιαιτερότητες και ανάγκες, έτσι δεν μπορείς ποτέ να επαναπαυθείς, χωρίς να έχεις έγνοια. Έχουμε να κάνουμε με ανθρώπους. Και οι άνθρωποι δεν είναι ποτέ ρουτίνα.
Έξι χρόνια μετά την ανάληψη των καθηκόντων σας, ποια θα λέγατε πως ήταν η σημαντικότερη αλλαγή που έχει γίνει;
H αλλαγή στάσεων, νοοτροπίας και συμπεριφοράς των ανθρώπων. Οι εκφράσεις στα πρόσωπά τους. Η καθημερινότητα τους στο προηγούμενο καθεστώς ήταν ο εξευτελισμός και η εξαθλίωση της αξιοπρέπειας τους. Ήταν απόμακροι, ντρέπονταν και φοβούνταν. Από τη μέρα που ήρθαμε με την υποδιευθύντρια Αθηνά Δημητρίου προσπαθήσαμε να αλλάξουμε την κατάσταση αυτή, τις αναχρονιστικές αντιλήψεις και νοοτροπίες που κρατούσαν τον οργανισμό στάσιμο και υποανάπτυκτο. Ανοίξαμε τις φυλακές προς τον έξω κόσμο, προς τα μέσα ενημέρωσης, επιδιώξαμε τις επισκέψεις, γιατί θέλουμε διαφάνεια, θέλουμε την κοινωνικοποίηση των κρατουμένων, θέλουμε να σπάσουμε τα ταμπού που κρατούν φοβική την κοινωνία απέναντι τους.
Και τι βρήκατε όταν αναλάβατε;
Στο παρελθόν οι σοβαρές παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η κάκιστη μεταχείριση των κρατουμένων, οι μαζικές τιμωρίες, οι απαράδεκτες συνθήκες διαβίωσης, οι απάνθρωπες συνθήκες υγιεινής οι οποίες αποτελούσαν προσβολή για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, μαζί με τον υπερπληθυσμό, είχαν οδηγήσει στην εξαθλίωση των ανθρώπων και την κατάρρευση του τότε σωφρονιστικού συστήματος του οποίου χαρακτηριστικά όπως καταγράφονται και στις Εκθέσεις της Επιτρόπου Διοικήσεως και της Επιτροπής Πρόληψης των Βασανιστηρίων του ΣτΕ, ήταν η αυθαιρεσία, τα σκάνδαλα διαφθοράς, η σωματική και ψυχική τιμωρία, η αυξημένη ενδοτμηματική βία και οι αυτοτραυματισμοί σε καθημερινή βάση, και οι συχνές απόπειρες αυτοκτονίας, με τις θλιβερές συνέπειες που στοίχισαν ζωές ανθρώπων.
Έχετε δημιουργήσει σχολεία, βιβλιοθήκες, ακόμη και προγράμματα σπουδών για τους κρατούμενους. Γιατί θεωρήσατε την παιδεία ως σημαντικό τομέα για να επενδύσετε;
Κάθε άνθρωπος, είτε έγκλειστος είτε ελεύθερος έχει το δικαίωμα να εξελίσσεται. Πιστεύουμε στο σωφρονισμό και στην αναμόρφωση γι’ αυτό δημιουργήσαμε ένα περιβάλλον όπου ο καθένας μπορεί να βελτιώσει τον εαυτό του. Γι’ αυτό εφαρμόζουμε το μοντέλο του μαθησιακού οργανισμού. Δημιουργήσαμε οκτώ σχολεία για τους κρατούμενους. Έχουμε 15 άτομα στη φυλακή τα οποία σπουδάζουν και τέσσερα που πήραν ήδη πτυχίο. Το εκπαιδευτικό μας σύστημα βραβεύτηκε δύο φορές ως πρότυπο από το Συμβούλιο της Ευρώπης και έχουμε την μεγαλύτερη προσέλευση κρατουμένων στα σχολεία μας ανάμεσα σε όλες τις χώρες. Τα ¾ των κρατουμένων μας συμμετέχουν στην εκπαίδευση που τους προσφέρουμε.
Θεωρείτε ότι προσφέροντας ποιότητα ζωής στους κρατούμενους βελτιώνετε τη συμπεριφορά τους;
Σίγουρα. Η καταπίεση, η απαγόρευση και η σκληρότητα γεννά βίαιες συμπεριφορές. Ένας από τους τομείς στον οποίο δώσαμε μεγάλη σημασία είναι η άθληση. Έχουμε δημιουργήσει οχτώ γυμναστήρια με καθημερινή παρουσία γυμναστών του ΚΟΑ και αρκετά γήπεδα ποδοσφαίρου, futsal και καλαθόσφαιρας. Από την ώρα που ανοίγουν τα κελιά τους, οι κρατούμενοι περνούν τη μέρα τους δημιουργικά εκτός της πτέρυγας τους και επιτρέψαμε την επαφή τους με τον έξω κόσμο απρόσκοπτα. Δικαιούνται να κάνουν τηλεφωνήματα καθημερινά. Το διατροφολόγιο τους καταρτίζεται από διατροφολόγο, προσφέροντας αρκετές επιλογές, ανάλογα με τα θέματα που έχουν, υγείας, θρησκείας και άλλα. Λόγω πανδημίας αναστείλαμε αρχικά τις επισκέψεις, αλλά αυξήσαμε τις ώρες που δικαιούνται να τηλεφωνούν και επιτρέψαμε το skype για όλους. Όταν αναγκαζόμαστε να τους στερήσουμε κάτι προσπαθούμε να τους προσφέρουμε κάτι άλλο, ώστε να διασφαλιστεί το δικαίωμα επαφής με τον έξω κόσμο. Όταν στο μυαλό σου είναι η τιμωρία δεν θα σκεφτείς εναλλακτικούς τρόπους να διασφαλίσεις οποιοδήποτε ανθρώπινο δικαίωμα. Όταν κάθε σου πράξη ξεκινάει από την κατανόηση τότε βρίσκεις τον τρόπο να κάνεις την ζωή των ανθρώπων καλύτερη. Κι οι θετικές συνέπειες επεκτείνονται και πέρα από τα όρια της φυλακής, στην οικογένεια και κατ’ επέκταση στην κοινωνία.
Δώστε μας ένα παράδειγμα γι’ αυτό.
Το καλοκαίρι με τη βελτίωση της επιδημιολογικής κατάστασης διοργανώσαμε δύο εκδηλώσεις με τα παιδιά των κρατουμένων. Φέραμε στο γήπεδο φουσκωτά, ξυλοπόδαρους, παιχνίδια και οργανώσαμε διάφορες δραστηριότητες και catering με στόχο να περάσουν οι κρατούμενοι χρόνο με τα παιδιά τους. Ήταν μία πολύ δυνατή εμπειρία η οποία προβλημάτισε πολύ θετικά και τους ίδιους τους κρατούμενους. Υπήρξαν κάποιοι που δεν πέρασαν ποτέ με τα παιδιά τους τρεις συνεχόμενες ώρες, πόσο μάλλον παίζοντας μαζί τους και φροντίζοντάς τα εξολοκλήρου μόνοι τους, χωρίς τη βοήθεια του άλλου γονέα. Ένα παιδί γύρισε και είπε στον πατέρα του «πρώτη φορά πέρασα τόσο ωραία». Και φεύγοντας ακούσαμε ένα άλλο παιδί να λέει στον πατέρα του «πρώτη φορά ένιωσα παιδάκι».
Αυτό τον καιρό βρίσκεστε σε συζήτηση με την πλατφόρμα του Netflix για ένα ντοκιμαντέρ που θα παρουσιάσει το κυπριακό μοντέλο σωφρονισμού ως πρότυπο. Πού βρίσκεται αυτή η διαδικασία;
Τα γυρίσματα έχουν ανασταλεί λόγω της πανδημίας και τώρα αναμένουμε να αρθούν οι περιορισμοί για να προχωρήσει. Ο σκηνοθέτης, Αλέξανδρος Λεονταρίδης, ήρθε και τον ξεναγήσαμε σε όλους τους χώρους και του μιλήσαμε για τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα αυτού του μοντέλου. Εντυπωσιάστηκε από τον αλληλοσεβασμό των κρατουμένων με τους οποίους συνομίλησε, καθώς και των εργαζομένων, αλλά πρέπει να πω ότι κι οι κρατούμενοι μας ενθουσιάστηκαν! Μας έχουν κατακλύσει με αιτήσεις να συμμετάσχουν και να μιλήσουν στο ντοκιμαντέρ.
Στο γραφείο σας υπάρχει μία ανθοδέσμη από πρώην κρατούμενο. Μου είπατε ότι έχετε κουτιά με κάρτες και γράμματα που σας στέλνουν, εκφράζοντας την ευγνωμοσύνη τους. Κάποιοι σας έχουν ζωγραφίσει και πίνακες με τους οποίους έχετε διακοσμήσει το γραφείο σας.
Ναι τα φυλάω όλα γιατί είναι από τις σημαντικότερες εκφράσεις αγάπης που παίρνω στη ζωή μου. Με συγκινούν και τους ευχαριστώ για κάθε γράμμα, κάθε λουλούδι, κάθε κάρτα. Κάποιοι θυμούνται ακόμη και τα γενέθλια ή τη γιορτή μου και με παίρνουν τηλέφωνο ή μου στέλνουν λουλούδια και κάρτες.
Όταν επισκεφθήκαμε τις κρατούμενες, μου έκανε εντύπωση που έρχονταν και σας αγκάλιαζαν.
Είδατε πόση ανάγκη υπάρχει γι’ αυτό; Τι μας στοιχίζει μια αγκαλιά ή μια καλή κουβέντα; Είναι απλά πράγματα που κάνουν μεγάλη διαφορά στους ανθρώπους. Σε όλες τις πτυχές της ζωής μας. Μερικές φορές μπορούμε να αλλάξουμε τη ζωή ενός ανθρώπου χωρίς να θυσιάσουμε τίποτα.
Ως άνθρωπος πώς αισθάνεστε μπροστά στα άτομα που έχουν διαπράξει φρικτά εγκλήματα;
Είμαι διευθύντρια για όλους τους κρατούμενους, χωρίς διαχωρισμό και διακρίσεις.
Δύο καινοτόμοι θεσμοί που προωθείτε είναι οι εναλλακτικές ποινές αντί φυλάκισης και η αποφυλάκιση με parole (αποφυλάκιση επ’ αδεία). Υπάρχει μια ανησυχία όμως ότι θα «χαρίζονται» ποινές σε άτομα που δεν θα έπρεπε.
Οι εναλλακτικές ποινές εφαρμόζονται στις περισσότερες χώρες του Συμβουλίου της Ευρώπης, δεν είναι κάτι που το ανακαλύψαμε εμείς. Μία από αυτές είναι το «βραχιολάκι» δηλαδή την ηλεκτρονική παρακολούθηση, η οποία επίσης μπορεί να συμβάλει στην αποσυμφόρηση των φυλακών με την έκτιση της ποινής τους στην κοινότητα. Ένα άλλο μέτρο είναι ο θεσμός του parole, ο οποίος εφαρμόζεται ευρέως σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Δεν είναι αποφυλάκιση, να το ξεκαθαρίσουμε. Εκτίεις ένα μέρος της ποινής στη φυλακή και το υπόλοιπο μέρος της ποινής στην κοινότητα υπό επιτήρηση, μέτρο που εφαρμόζεται από τον 18ο αιώνα σε όλες τις ηπείρους.
Μπορεί οποιοσδήποτε να αιτηθεί στο Συμβούλιο Αποφυλάκισης;
Όχι. Το δικαίωμα αυτό έχουν οι κρατούμενοι στους οποίους έχει επιβληθεί ποινή πέραν των δύο χρόνων, για τους οποίους ζητείται έκθεση από μας και από άλλες υπηρεσίες. Είναι ένα πολύ καλό μέτρο που διευκολύνει την επανένταξη του κρατουμένου στην κοινωνία. Απόδειξη είναι ότι μέχρι σήμερα δεν είχαμε καμία επιστροφή στη φυλακή από άτομα που είχαν περάσει από αυτό το μεταβατικό στάδιο ολοκληρώνοντας την ποινή τους στην κοινότητα. Με τον θεσμό του επιτηρητή η ένταξη είναι ομαλότερη και αυτό δείχνει πόσο απαραίτητη είναι η επιτήρηση και καθοδήγηση μέχρι την πλήρη σύνδεση του με την κοινωνία.
Εσάς προσωπικά πώς σας έχει αλλάξει τη ζωή η εμπειρία των φυλακών;
Βοηθώντας τους ανθρώπους να γίνουν καλύτεροι, γίνεσαι κι εσύ καλύτερος άνθρωπος. Και ναι με έχει βοηθήσει σε πολλά επίπεδα η εμπειρία μου στις φυλακές. Για τους περισσότερους ανθρώπους εδώ μέσα ο δρόμος της ζωής δεν ήταν εύκολος. Κάποιες από τις ιστορίες τους είναι συγκλονιστικές. Πολλοί δεν είχαν την στήριξη και την αγάπη μιας οικογένειας πριν οδηγηθούν στη Φυλακή και ούτε θα την έχουν μετά την αποφυλάκιση τους. Πολλοί έμπλεξαν με τα ναρκωτικά και αυτό κατέστρεψε τη ζωή τους. Δεν βρήκαν την αγάπη και την υποστήριξη για να κάνουν άλλες επιλογές. Με το που έρχονται εδώ βρίσκουν πρώτα από όλα αγάπη, αποδοχή και στήριξη, που αυτό θα πρέπει να συνεχίζεται μετά την αποφυλάκισή τους μέχρι την πλήρη σύνδεση τους με την ελεύθερη κοινωνία.
Φαντάζομαι ότι πληρώσατε κι ένα μεγάλο προσωπικό κόστος δουλεύοντας εδώ;
Ναι σίγουρα υπάρχει μεγάλο κόστος στην προσωπική μου ζωή. Να σας πω όμως είναι επιλογή μου. Οι αλλαγές αυτές χρειάστηκαν πολύ κόπο, δέσμευση, αφοσίωση, πίστη στην αλλαγή. Ο χρόνος που βάλαμε μαζί με την Αθηνά Δημητρίου ήταν απεριόριστος. Τα πρώτα δυο-δυόμιση χρόνια ερχόμασταν το ένα πρωί και φεύγαμε το επόμενο. Δεν πήραμε ούτε μια μέρα άδεια, ούτε καν το καλοκαίρι. Όταν βάζεις όμως τέτοιους στόχους πρέπει να έχεις αφοσίωση και συνέπεια. Μπορεί να έχω στερηθεί πολύ προσωπικό χρόνο και αρκετά πράγματα που αγαπούσα, όμως, νιώθω ότι παίρνω πολύ περισσότερα. Δεν το έχω μετανιώσει στιγμή.
Πώς περνάτε τον ελεύθερο σας χρόνο, πώς αποφορτίζεστε μετά από δω;
Έχεις μια μεγάλη ευθύνη και είσαι συνεχώς σε εγρήγορση. Το τηλέφωνο είναι πάντα ανοιχτό, όλο το 24ωρο. Πώς αποφορτίζομαι; Με μια παρέα καλών φίλων, μια έξοδο για καφέ, στη θάλασσα, βλέποντας μια καλή ταινία.
Όπως το Prison Break;
Σίγουρα όχι! Δεν μου αρέσουν οι ταινίες που καλλιεργούν αυτή την εικόνα της φυλακής. Παρόλο που γνωρίζω ότι υπάρχουν και τέτοιες φυλακές στον κόσμο, προτιμώ να έχω την εικόνα της δικής μας.
